شنا

چرا حتی برخی شناگران خوب نیز غرق می شوند؟

غش کردن شناگر در آب (بِلَک اُوت شناگران)

هر ساله در اوائل فصل بهار با اعلام آمار رسمی غرق شدگان سال قبل، اندوهی دیگر بر دل دوستداران ورزش شنا و ورزشهای آبی رقم می خورد. و آنچه در این بین نگران کننده تر است، حضور نام برخی شناگران ورزیده و حرفه ای در این آمار است که شاید یک سال قبل از آن، حتی فکر کردن به احتمال غرق شدن چنین فردی به نوعی توهّم محسوب می شد! لیکن آنچه رخ داده است، واقعیتی تلخ است که می باید دلیلی قانع کننده برای آن یافته شود. در واشکافی این موضوع، علل بسیاری را می توان یافت که در این بین جریانات شکافنده مرگبار دریاها، جریانات پیچیده و قدرتمند رودها، یا گرفتار شدن شناگر در عوارض موجود در آبهای طبیعی، صرفاً برخی از این دلایل می باشند.

یکی از علل مهم غرق شدگی که در سالهای اخیر بیش از پیش مورد توجه محافل علمی و ورزشی جهان قرار گرفته است، پدیده غش کردن شناگر در آبهای کم عمق می باشد که در اصطلاح تخصصی به shallow water blackout  معروف بوده و در متن حاضر برای پرهیز از تعابیر متفاوت کلمات، عیناً از اصطلاح «بِلَک اوت آبهای کم عمق» استفاده می گردد. بلک اوت آبهای کم عمق معمولاً در آبهای با عمق کمتر از 5 متر رخ می دهد و در بیشتر موارد شناگران بسیار ماهر و ورزیده به آن دچار می شوند، لیکن باید توجه داشت که این عارضه ممکن است در هر عمقی از آب اتفاق افتاده یا شناگران با مهارت های کمتر و بویژه کودکان را نیز ممکن است درگیر کند. به همین دلیل است که اخیراً پیشنهاداتی جهت تغییر نام این عارضه در مجامع تخصصی ارائه شده، لیکن مفهوم اصلی ثابت بوده و با عنایت به استفاده وسیع از نام فعلی، در متن حاضر نیز به همین عنوان اطلاق می گردد.

در نگاه کلّی، بلک اوت آبهای کم عمق به دلیل حبس طولانی تنفس در هنگام شنای روی آب یا شنای زیر آب رخ داده و به دلیل کمبود اکسیژن باعث مرگ شناگر می شود. به طور دقیق تر، شناگرانی که پیش از حبس کردن تنفس برای شنا (بویژه شنای زیرآبی)، اقدام به «افزایش تنفس» کنند، متعاقباً در هنگام شنا به این عارضه مرگبار مبتلا می شوند. منظور از «افزایش تنفس»، انجام هیپِروِنتیلاسیون (hyperventilation) یا به عبارتی انجام تنفس سریع و/یا انجام تنفس عمیق می باشد.

در هنگام بلک اوت کردن، شناگر به طور ناگهانی در زیر آب بیهوش می شود. به مجرد بیهوش شدنِ شناگر در زیر آب، سازوکارهای خودکار بدن که متوجه نیاز بدن به اکسیژن شده اند، به منظور تأمین اکسیژن کافی برای مغز، سیستم تنفس را به صورت خودکار وارد عمل می کنند؛ غافل از این که در چنین حالتی صرفاً آب وارد ریه شناگر بیهوش می شود.

برای مشاهده فیلم آموزشی در مورد بلک اوت، روی متن کلیک کنید.

در هنگام بلک اوت چنانچه نجات شناگر خیلی فوری صورت نگیرد، غرق شدن وی حتمی است. پدیده بلک اوت بدون هیچ علامت و سر و صدایی مبنی بر بروز مشکل، و در اغلب موارد بدون اینکه حتی سایر افراد دور و بر شناگر متوجه شوند، رخ می دهد. همچنین از آنجا که حالت بدن شناگر دچار بلک اوت از بیرون آب بسیار شبیه شناگر سالمی است که در یک نقطه زیر آب توقف کرده، تشخیص وقوع بلک اوت از بیرون آب بسیار دشوار است و فرد دچار بلک اوت ممکن است به اشتباه در حال شنا کردن به نظر برسد و حتی توجه ناجیان غریق را نیز به خود جلب نکند؛ که این موضوع لزوم تعبیه سیستمهای کامپیوتری تشخیص غرق شدگی (computer aided drowning detection) یا دوربین های مداربسته زیر آب در محل های شنای عمومی را خاطر نشان می سازد.

شبیه سازی حالت فرد دچار بلک اوت در زیر آب (منبع تصویر: دیلی تلگراف).

برای دریافت فیلم آموزشی دیگری در مورد بلک اوت، روی متن حاضر کلیک کنید.

بلک اوت بسیار آنی رخ داده و علامت خطر مفیدی که به واسطه آن شناگر بتواند از بروز حادثه جلوگیری کند، به همراه ندارد. تنها علامت قریب الوقوع بودن بلک اوت، پدیده دیگری به نام گِرِی اُوت (greyout) می باشد. در هنگام گری اوت کردن، شناگر ناگهان دچار تاری دید یا نابینایی شده و بلک اوت به طور آنی پس از این حالت رخ می دهد و فرصتی برای شناگر باقی نمی گذارد. هر دو حالت گری اوت و بلک اوت به دلیل کاهش اکسیژن رسانی به مغز رخ داده و با وجود شناخته شده بودن در دانش پزشکی، برای بسیاری از شناگران هنوز ناشناخته هستند.

فرد دچار بلک اوت در زیر آب که به واسطه تشخیص زودهنگام سیستم کامپیوتری سریعاً نجات داده می شود. نکته قابل تأمل این که سایر افراد درون استخر متوجه وقوع  مشکل نشده اند.

تشریح دقیق فرآیند وقوع بلک اوت، امری تخصصی بوده که هدف متن حاضر نمی باشد. برای توضیح ساده تر این فرآیند ابتدا باید به یک عقیده نادرست لیکن مرسوم در بین شناگران اشاره نمود: برخی شناگران معتقدند که انجام چند تنفس عمیق و/یا سریع پیش از حبس تنفس برای شنا، موجب افزایش میزان اکسیژن خون شده و توانایی آنها را برای شنای زیر آب افزایش می دهد. این در حالی است که «افزایش تنفس» در یک فرد سالم و در شرایط طبیعی، تأثیری بسیار اندک در افزایش اکسیژن خون داشته، لیکن از سوی دیگر موجب کاهش بسیار چشمگیر در میزان دی اکسید کربن خون می گردد. میزان دی اکسید کربن موجود در خون، موضوعی بسیار مهم و حیاتی بوده و در حقیقت یکی از عوامل مهم تنظیم تنفس در بدن و ایجاد حالت «میل» به نفس کشیدن می باشد. زمانی که شناگر پیش از حبس تنفس برای شنا، اقدام به «افزایش تنفس» می کند، به طور کاذب میزان دی اکسید کربن خون خود را کاهش می دهد. لذا با این کار در واقع بدن خود را فریب داده و بدن اینگونه تصور می کند که فعلاً نیاز چندانی به تنفس وجود ندارد. در چنین حالتی، شناگری که در حال شنا نفس خود را حبس کرده است، نیاز به نفس کشیدن را احساس نمی کند و بالعکس به اشتباه تصور می کند که به مدت طولانی تری قادر است نفس خود را محبوس نگاه دارد، لذا همچنان به شنای خود ادامه می دهد. و از همین زمان است که زنجیره مخرّب و مرگبار بلک اوت آغاز می گردد. هرچه زمان بیشتری می گذرد، بدن ذخایر اکسیژن خود را بیشتر و بیشتر استفاده نموده و میزان اکسیژن خون سریعاً رو به کاهش می رود. در حالتی که میزان اکسیژن به نزدیک حدّ بحرانی کاهش پیدا کرده است، شناگر نه تنها هنوز نیاز به نفس گیری را احساس نکرده، بلکه به دلیل حالت سرخوشی ناشی از هیپوکسی (کاهش اکسیژن خون)، قدرت بیشتری برای حبس تنفس و ادامه فعالیت احساس می کند. ناگهان با کاهش میزان اکسیژن از یک حدّ بحرانی، بینایی مختل شده، بلافاصله هوشیاری از کار افتاده و شناگر اصطلاحاً «غش» می کند. پس از بروز حالت غش در زیر آب، بدن که به طور خودکار متوجه نیاز به اکسیژن شده است، به طور غیر ارادی دستور انجام تنفس را به دستگاه تنفس ارسال می کند، لیکن با این کار صرفاً موجب پر شدن ریه ها از آب گردیده و وضعیت را به مراتب وخیم تر می نماید. ضمناً گاهی متعاقب وقوع بلک اوت، ممکن است اختلالات قلبی، تشنج و سایر عوارض دیگر نیز به وقوع بپیوندد. متأسفانه بر خلاف موارد معمول غرق شدگی، در مورد بلک اوت زمان کمتری برای پیشگیری از آسیب مغزی و مرگ وجود دارد و حتی افرادی که از این وضعیت نجات داده شوند، ممکن است به طور مادام العمر دچار ضایعات مغزی گردند.

توجه داشته باشید که «افزایش تنفس» الزماً اختیاری نیست، بلکه گاهی ممکن است به دلیل فعالیت شدید جسمی، استرس و سایر علل غیر ارادی نیز رخ دهد. همچنین شناگران بسیار ورزیده که با انجام تمرینات زیاد، توانایی سرکوب کردن حس نیاز به تنفس در زیر آب را بدست آورده اند به طور ویژه در معرض خطر بروز بلک اوت می باشند.

بلک اوت آبهای کم عمق پدیده ای مرگبار بوده که

فاقد هرگونه علامت خطر قبلی می باشد.

**

تنها راه پیشگیری از این حادثه مرگبار، 

«آموزش» است.

لذا با اطلاع رسانی عمومی و نصب علائم هشداردهنده در محل های شنا از وقوع این حادثه دلخراش پیشگیری نمایید. به طور ویژه به کودکان و نوجوانان در مورد خطر بسیار جدّی این عارضه آموزش دهید؛ چرا که معمولاً در این گروه سنّی تمایل زیادی به انجام شنای زیر آب و حبس تنفس و مسابقه دادن با همسالان وجود دارد. لیکن صرفاً به آموزش نیز اکتفا نکرده و همواره به طور مستقیم و از فاصله نزدیک کودکان را در اطراف و درون آب مورد نظارت قرار دهید.

نهایتاً توجه شود که بلک اوت آبهای کم عمق با بلک اوت آبهای عمیق (deep water blackout) –که موضوع صحبت حاضر نیست- تفاوت دارد. به طور بسیار خلاصه، بلک اوت آبهای عمیق برای شناگرانی که به غواصی آزاد (free diving: غواصی بدون استفاده از تجهیزات تنفسی) در آبهای معمولاً با عمق بیش از 10 متر می پردازند، رخ می دهد. در بلک اوت آبهای عمیق، غواص اکثراً در هنگام بازگشت به سطح آب دچار بلک اوت می شود که این موضوع احتمالاً به دلیل افت ناگهانی فشار نسبی اکسیژن در ریه ها به هنگام رسیدن به نزدیک سطح آب (پس از بازگشت از عمق زیاد) رخ می دهد. قربانیان این نوع بلک اوت عموماً شناگران بسیار قوی و ورزیده بوده که عادت به انجام غواصی آزاد در اعماق آب را داشته اند؛ لیکن ممکن است سایر شناگران را نیز درگیر سازد. توضیح دقیق این پدیده، امری بسیار تخصصی است و در واقع هنوز زوایای مختلف آن از نظر پزشکی شناخته نشده است. لیکن به طور خلاصه این شناگران در هنگامی که در عمق زیاد آب هستند حتی با میزان بسیار اندک اکسیژن در ریه های خود ممکن است کاملاً احساس راحتی کنند، غافل از اینکه چنانچه میزان اکسیژن ریه ها در عمق زیاد آب از حدّ خاصی کمتر شود، در حقیقت شناگر بدون اینکه بداند به دام افتاده است و هرچند ممکن است در عمق زیاد متوجه بروز مشکل نشود، لیکن دیگر قادر نیست از لایه های سطحی و کم فشار آب به سلامت عبور کرده و به سطح آب برسد. بلک اوت آبهای عمیق نیز همانند بلک اوت آبهای کم عمق به صورت آنی و بدون علائم قبلی رخ داده و شناگر را غرق می کند. انجام «افزایش تنفس» قبل از غواصی آزاد در آبهای عمیق، وضعیت را به مراتب وخیم تر نموده و می تواند ترکیبی از دو پدیده بلک اوت آبهای عمیق و کم عمق را ایجاد نماید. همچنین همانگونه که در بالا گفته شد، شناگران ماهر که با انجام تمرینات ویژه، توانایی سرکوب کردن حس نیاز به تنفس را بدست آورده اند به میزان زیادی در معرض خطر وقوع بلک اوت آبهای عمیق و غرق شدن می باشند. ضمناً کاهش اکسیژن در خون افرادی که در عمق آب شنا می کنند می تواند منجر به بروز پدیده ای به نام «سامبا» (Samba) شود که در حین آن، فرد کنترل عضلات خود را از دست داده و دچار لرزش غیر ارادی عضلانی می شود که می تواند وضعیت بسیار خطرناکی را ایجاد نماید.

یک نوع دیگر از بلک اوت، بلک اوت سطحی (Surface blackout) می باشد که طی آن شناگر یا غواص آزاد که دچار کمبود اکسیژن شده، توانسته از آب عمیق به سطح آب برگشته و شروع به تنفس کند لیکن به دلیل زمان لازم برای رسیدن اکسیژن از ریه به مغز، در سطح آب غش کرده و ممکن است غرق شود. پیشگیری از این نوع بلک اوت نیز اصول ویژه ای دارد که به عنوان مثال شناگر به محض رسیدن به سطح آب می باید سریعاً فقط تنفس کرده و از هرگونه صحبت کردن یا تحرّک غیرلازم اکیداً پرهیز کند.

انجام غواصی آزاد یا شنا در آبهای نسبتاً عمیق و لذت بردن بی دردسر از این ورزش زیبا، امری کاملاً حرفه ای بوده و فوت و فن های زیادی دارد که برای آموختن آنها لازم است شناگر دوره های آموزشی ویژه را پشت سر گذارده و تمرینات عملی زیادی را در حضور سایر افراد حرفه ای طی کرده و به تجهیزات ویژه و بسیار حیاتی مجهز باشد. این ورزش همواره باید به صورت گروهی و با حمایت سایر افراد ماهر و ورزیده صورت گیرد. در غیر این صورت، دست کم گرفتن این امر، فرجامی جز تأثر و رنج بازماندگان نخواهد داشت.

شناگر حرفه ای دچار بلک اوت آبهای عمیق در حین مسابقه غواصی آزاد که به موقع توسط تیم غواصان ناجی، نجات داده شده است (منبع تصویر: Logan MB Photography- Deja Blue Freedive Competition).

مطالب ارائه شده در این مجال صرفاً به منظور آشنایی اولیه شناگران با برخی از دلایل مهم غرق شدگی بوده و بررسی دقیق تر این موضوع و آموزش نحوۀ شنای صحیح و مواجهه با حوادث آب نیازمند بهره گیری از نظرات متخصصان، طی کردن دوره های آموزشی مربوطه و تمرینات اصولی می باشد. به طور خلاصه، هرگز در محلی که ناجی غریق و امکانات امداد و نجات کافی مهیا نیست، شنا نکنید؛ در هنگام شنا به ندای بدن خود گوش دهید و نشانه های قوی نیاز به تنفس را نادیده نگیرید. آنجا که بحث شنا و آب مطرح است، موضوع را دست کم نگیرید، با خود رو راست باشید و هرگز فراتر از توان بدنی و مهارتهای خود پیش نروید. آموزشهای تخصصی را زیر نظر مربیان حرفه ای طی کرده و همواره به صورت گروهی در کنار سایر شناگران ماهر و ورزیده و در دیدرس یکدیگر شنا کنید. از نگه داشتن طولانی مدت تنفس خود در زیر آب یا در حال شنا جداً خودداری کنید. پیش از غوطه ور شدن در آب، کاملاً عادی تنفس کنید، اگر پیش از شنا به هر دلیل دچار افزایش تعداد تنفس شده اید، تا زمان کسب آرامش و تنفس طبیعی در آب غوطه ور نشوید. هرگاه در زیر آب احساس نیاز به تنفس کردید، حتماً سریع خود را به هوا برسانید. و در هنگام نظارت بر افراد در حال شنا، همواره زیر آب را نیز با دقت رصد کنید.

اگر این مطلب را مفید احساس کردید آن را برای دوستان و عزیزانتان به اشتراک بگذارید؛ شاید بدینوسیله حتی یک مورد از حوادث ناگوار امسال کم شود.

-------------------------

برای مشاهده کلیپ کوتاهی در مورد اصول پیشگیری از غرق شدگی اینجا کلیک کنید.

------------------------- 

منابع:

1-       فدراسیون بین المللی نجات غریق (http://www.ilsf.org).

2-       انجمن نجات غریق ایالات متحده (http://www.usla.org).

3-       دستنامه نجات غریق صلیب سرخ (http://www.redcross.org).

4-       انجمن نجات غریق استرالیا (http://www.royallifesaving.com.au).

5-       اتحادیه ملی پیشگیری از غرق شدگی (http://ndpa.org).

6-       کتاب Drowning: Prevention, Rescue, Treatment نوشته Joost Bierens؛ انتشارات Springer.

7-  سایتهای اینترنتی (http://shallowwaterblackout.org؛ http://shallowwaterblackoutprevention.org؛ http://www.shallowwaterblackout.org.uk).